Մոռացման վարժանքներ

Էսսեն գրվել է 2023 թվականի ամռանը։ Այս պահին Արցախը Ադրբեջանի կողմից ենթարկվում է էթնիկ զտումների։

Պոլինա Բարսկովային

Ժամը 11:00-ն է:

Մի տեսակ անշառ ժամ,

Իսկ ավելի անպետքորեն՝ լավ ժամ:

Պահը, գոլ սուրճի, վիսոտկեքի բակերում՝ «Ավել ու Սևանի սիգա` թարմը, ջրից նոր հանած» ձեռաց առուտուր անող մարդկանց կանչերի ժամ — պարզորոշ անմարդ նախաճաշի — որ աշխարհի ամենավճիտ ու լուռ հոգեհանգիստն է: 11:00-ին հնարավոր սարսափելի լուրերը տեղադրված են: Ներողություն, մարդկային կյանքեր, բայց 11:00-ին ձեր ծով դիակները ոչ միայն լուսանկարված են, այլ նաև ապապատկերված — մի մասդ մեմեր եք արդեն — մյուս մասդ մարդու իրավունքների պաշտպանների գրասենյակներով թռչկոտող հայելիներ — Արցախյան երկրորդ պատերազմում զոհված հայ զինվորին մարմնամասերի էին բաժանել, լուսանկարել էին, ուղարկել զինվորի մորը — հենց մասերի բաժանված զինվորի հեռախոսով — ժամը 11:00-ին էին ուղարկել — ներողություն սրա համար — ժամը 11:00-ին լուրն էին դրել — գրադարանում էլ ժամը 11:00-ն էր:

Զարուհին պատմեց:

Պատմեց: Գնաց լվացարան, լացեց, վերադարձավ, նստեց ընթերցասրահի իր տեղում, միշտ աշակերտավարի ահաբեկված իր աթոռին — Զարուհին առաջին դասարանցու կանաչավուն տետրակով նստեց — էլի լացեց — դեմքը քիչ խնդմնդաց: Դու մոռացել ես՝ ե՞րբ էր, ո՞ր թիվն էր` 2020-ի աշո՞ւնը, թե՞ 2021-ի, 22-27-ի:

Աշուն էր:

Էդ որ հաստատ:

Մարդու մարմնամասերը սկսել են աշնանը հաշվել — ցեխին խառնված հյուսվածքներն առանձին պարկով — ցեխն էլ ջահել — հյուսվածքներն է — պարկն էլ — Զարուհին գրադարանում քնել, պատերազմի մասին երազում կրկնել էր՝ «էս աշխարհի ջահելությունը չհաղթահարված մնաց» —

Ինչը բանալ է հնչում` վերագրիր երազին: Ընդհանրապես ինչից խուսափում ես, վախենում — վերագրիր — կանցնի — բայց մեկ է — չես շրջանցվելու —

Կարծես Բրեխթն է մի անգամ ասել, լավ չես հիշում — համենայնդեպս ասել էր՝ Բանալ թվալու վախը ծանր բանալություն է: Բրեխթը մի տեղ իր մեղքի զգացման ու ափսոսանքի մասին է տագնապել: Աղետը վերապրողի` աղետը վերապրելու ափսոսանքն է գուցե: Պատերազմում, փլատակների տակ ողջ մնալու մեղքի զգացումը մեռյալների հանդեպ —

Բայց իրոք ինչ բանալ է:

Էդպես թող լինի:

Ասես քո թույլտվությանն էլ սպասում էր:

Ուրեմն Բրեխթին մոռանալով՝ Չիկագոյի հանրային գրադարանում Էրվինը կատաղած ասել էր՝ «Բրոդսկին դիպուկ էր, երբ Օդենի վրիպումը բարձրաձայնել էր՝ «Բրեխթը մեծ պոետ չէր»: Ձախը — մարքսիստը — խորհրդային ճամբարականը պոետ լինել չի կարող, որովհետև քայլել է, անցել ստալինականության միջով, քայլել է անցել (դե-ստալինիզացիայով), Ձնհալով — ուրիշի կյանքն է վերապրել — դրանից ռիթմ ու սիրտ կերտողի գրողական փառք նվաճել» —

Ասես կարողն ու անկարողը Էրվինի բանալությանն էին սպասում:

Բայց Էրվինին խելքի գցեցիր՝ Երևանում հանրային գրադարանները հետխորհրդայնությունն են վերապրում, ապա, ապա-ապագաղութացումը: Երբ մտնում ես գրադարան — ոնց որ (չեղած Սովետ) մտնես: (Չեղած Սովետը) եղածին կվերապրի: Ավելացրիր՝ Հիմա մի քանի ընկերներով (չեղած Սովետն) ենք փորձում հասկանալ — գրադարաններից ու արխիվներից դուրս չենք գալիս: Բայց մեր պատմության, մեր մարմնի վերափորձարկման ճակատագիրը գրադարանում չի վճռվում —

Մի քիչ կարոտում ես Չիկագոյի գրադարանը: Ներսում ընդամենը մի ժամ ես եղել: Չէ, քսան րոպե: Երևի չես տեսնի էլ, քանի որ չես վերադառնա այնտեղ, որտեղ հավաքական ու անձնական հիշողության ոչ մի կորուստ չի գրանցվել, որտեղ ուրիշի փոխարեն իրենք իրենց չեն հասկանում — ուրիշով —

Երևանյանի ընթերցասրահում ձեռագիր տեքստ էին գտել (հորինվածք): Իրականում բոլորը գիտեին, թե ումն է: Ընթերցողը ընթերցողների ներկայությամբ բարձրաձայն կարդաց՝ «Ո՛նց եք պատերազմը թողած շարունակ գալիս գրադարաններ, քչփորում խորհրդային անցյալն ու հիշողությունը: Պատերազմը դիմացդ է: Մեջքիդ կանգնած: Քեզնից մի շունչ հեռավորության վրա: Չխաբես: Պատերազմը դու ես: Պատերազմը քո ներսում է: Հա՛, դու տեղով մեկ պատերազմ ես: Քո պաթոսից սիրտս խառնում էր: Ատո՛ւմ եմ քեզ: Ամեն բառդ ատում եմ: Ո՛նց թողեցիք կրկնվի: Մեռաք աջ ու ձախ մարդկանց հոգիները բառածեծ անելով՝ թե երկու աշխարհամարտ, մեկը՝ անհեթեթ, մյուսը՝ հեթեթ (հարմար), Աուշվից, ԳՈՒԼԱԳ, Հիրոսիմա, արվեստ, գրականություն, հումանիտե: Ոնց ասես, ինչ հանճարով ասես գրեցիք. ահռելի տպաքանակներ, հռչակներ, գումարներ, վայ-վույեր, ախ-օխեր, մրցանակներ, դեմոկրատացման բորբոսիկ ալյուրով թխած հուզիչ բանախոսություններ, ցասման ճառեր: Ու սարսափելին, որ էս ամենը՝ լավ, գերազանց (որակով) է արված ու արվում: Կա՞ ուրիշ ահավոր մի երևույթ, քան (մեծագույն) արվեստի ծնունդը կրեմատորիայի ծխնելույզից, որ գնալով էլ ավելի է կարևոր դառնում, քան մարդկանց մոխրացնող կրեմատորիայի ստեղծում-գործարկումը, քան հենց կրեմատորիան: Մենակ չասեք, թե գրելով ուզում եք կրեմատորիան հասկանալ: Հասկանալու ժամանակը հանցանքի ժամանակն էր: էս էր, որ երբեք չհասկացաք: Չհասկանալու ժամանակը հանցանքի ժամանակն էր: Էս էլ չհասկացաք: Հիմա ի՞նչ, նորից նույնկերպ շարունակելո՞ւ եք: Տառապանքից, դժբախտությունից, կորստից, սգից ու փլատակներից սքանչելի վեպեր ու բանաստեղծություննե՞ր եք գրել-ծախելու: Ես գտել եմ պատասխանը, թե դուք՝ գրողներով՝ արվեստագետներով, ինչի եք էսքան անբարո ու ինչի եք շարունակում էս ծաղրը: Որովհետև դուք ողջ եք, իսկ նրանք՝ մեռած: Վերջ: Ու վեջս էլ չի, թե կղժաք, խելառի ու տափակի տեղ կդնեք: Ադոռնոն — իմ պահապան հրեշտակը, ինձ ուժ կտա: Իմ մանկամտությունը կցավազրկի ինձ ձեզնից: Հիշեցի՞ք՝ պատճառ-շարժառիթը. կրկնեմ՝ դուք ողջ եք, իսկ նրանք՝ մեռած: Սրանով, երբևէ հնչած էս ամենաանտարողունակ բանալությամբ՝ գնացեք շարունակելու ձեր փառասիրության Ես-ը ու ձեր ատելության Մենք-ը: Ոնց որ հիմա են երևանցիներն իրար երեսի շպրտում՝ «Սենց դուրս տալու փոխարեն ավելի լավ ա գնա Կասկադի կաֆեներում կիսատ թողած մառոժնիդ զխտկվի: Քիչ մնաց. թշնամու զինվորը կգա քո բուկն էլ կթափի, մառոժնիդ էլ գետնից կվերցնի ու դիակիդ վրա նստած կշարունակի»: Ու ընդհանրապես, գնացեք, կանգնեցրեք պատերազմը: Ես չէ՝ դո՛ւք: Ես ինձնից պահանջ չունեմ, որովհետև դուք ինձ չեք հիշել: Ձեզ համար, ձեր մեջ ու ձեզնից դուրս ես ոչ ոք էի Ու կամ: Ես ձեզնից եմ պահանջում: Ես գրադարանից, իմ տնից ոչ մի տեղ չեմ գնա: Խորհրդային ժառանգությունը ու ընդհանրապես ժողովուրդների՝ նրանց վրեժի ու թշնամանքի հիշողությունը սերունդներին փոխանցող անխափան մեքենան ձեր իմացությանը ու ըմբռնմանը չի սպասում. դրա կարիքը չկա ո՛չ էս պահին, ո՛չ էլ ապագայում: Չմոռանաք՝ դուք ուրիշի փոխարեն եք լծվել հասկանալուն. սպանողների ու սպանվողների փոխարեն: Երկու աշխարհամարտերից հետո դուք նորից նույնն արեցիք. դուք ուղղակի մահվան վկայականներ ցրող եք. որտեղ մահ, դժբախտություն՝ դուք եք ձեր ողորմող, ձեր ցինիկ հայացքներով: Գրականության ձեր կարեկցանքը, կորուստը սգալու ու կորուստը ղժալու ձեր լեզուն մարդուց ծնված ամենաայլանդակ բանն է, որ կա: Չեք լռի: Դուք տականքներ եք: Ես մեղադրում եմ ձեզ մերկապարանոց: Արվեստագետներ, գրողներ, մշակույթի մարդիկ, ես մերկապարանոց մեղադրում ու մերկապարանոց դատապարտում եմ ձեզ: Դուք ինքներդ ձեզ եք դատապարտված....... ռադ» —

Արդեն քանի աշուն է

հետխորհրդային խխունջված գրադարանում, ուր իսկապես Երևանն է, հավանաբար գրադարանային աշխարհից դուրս լացն ու խնդուքը նույն մաղով են անցնում: Զարմանալի բան. լացն ու խնդուքը մաղի չափով չեն, բայց նույն մաղով են անցնում: Սրան հավելի կոմիկն ու տռագիկը — իբրև թե պատերազմը գեղարվեստելու դեռևս երկու (օրինավոր) միջոցները, որոնք չեն սպառվում — ասեց մեկը — էլի ընթերցասրահից դուրս գալիս — ու էլի լավ չես հիշում, թե ով: Դու ասեցիր՝ Վատ չէր — էս հեչ վատ չէր — էս հաստատ կպահեմ մտքումս ու մի օր կօգտագործեմ: Ու հիմա օգտագործում եմ: Օգտագործում — բառի փոխարեն ուզում էի գրել՝ գործածում: Բայց ինչի շիրոտել 21-րդ դարի առաջին կեսի անբարո-յականության սողնակը: Ինքդ քեզ ասելով՝ նրան ասել, թե ընտիր լուք ունի, թե վարքն էլ, բարքն էլ տեղն են, ու թե նախամարդու համար հետմարդուց հետո լավ էլ պահպանվել է —

Լավ, հիշելով ու գալով Զարուհուն:

Զարուհին մարմնի լարումը արձանացրեց տետրակին — մարդու, մտածողի, անանուն, ստոիկ փիլիսոփայի իր ձևով: Եվ իհարկե՝ քաղվածելով գրառել սկսեց: Մինչև հիմա հստակ չի մանրամասնել, թե ինքը՝ իբրև մտածումի արձան, այդ ի՛նչ է եղերական ռեժիմով, քաղվածողի ու գրառողի չքնաղ մատնազարկով որոնում գրադարանի ֆոնդերում ու այդ ի՛նչ է խեղդումից փրկվել կամեցողի պես օդը բլիթ առ բլիթ կուլ տալով՝ հետևողականորեն ուսումնասիրում: Զարուհու մատները սիրուն են ոնց որ պատահմունքով գտնված զարմացնող լեգենդը: Ու ընդհանրապես, ինչու Զարուհին չի ավարտում դպրոցականի իր կանաչավուն տետրակն ու չի վերջացնում գրչամիջուկի թանաքը, մանավանդ երբ դպրոցականի տետրակը, որքան հիշում եմ ու սխալվում՝ 12 թերթ է —

Չնայած մի բան պատմել է:

Խորհրդային Հայաստանում վայրի գայլուկի մշակման փորձը հետազոտելու և վերասերտելու մասին էր պատմում — և որ — գայլուկի սեփական տնկարան ստեղծելու նպատակ ունի: Գայլուկ: Դու մտածում ես՝ գուցե բառից է կախարդվել — գայլուկ — գայլուկագործ — ինչ կա որ, սերմը բառն է, ու ամեն տեղ չէ, որ էդ անտեր բառն աճում է — հայտնի առակը վկա: Մի տեսակ բառեր կան, որոնք անտեսության համար են ցանվում: Ցանվում են, որպեսզի տեղորոշես մահվան ցելը — բայց աճը հանկարծ չտեսնես — մահը խնամելդ շատ չզգաս — որպեսզի անպատասխանատվությունդ մի երկու կում ջրով կուլ տալ լինի —

Աշխարհը հրդեհի մեջ,

բռնում Խորհրդային Հայաստանում 1940 թվականին «Գայլուկի կուլտուրան» (ձեռնարկ գայլուկագործական կոլտնտեսությունների բրիգադիրների համար) գրքույկ են հրատարակում: Հրդեհվող աշխարհում անգամ գայլուկի պրոֆեսոր է գտնվում, համաձայնում խմբագրել գիրքը: Ու քանի որ այստեղ-այնտեղ հիշողությամբ մոռացում ես խաղում, տուր նաև գայլուկի պրոֆեսորի անունը — անհասցե — գրառի ուղղակի — գուցե իսկապես վերապրի աքսորը — ահա — պրոֆեսոր Ե. Անտոնյան — և ով է եղել — Երևանի ո՞ր թաղամասում է ապրել: Ինչպես է պրոֆեսորել: Գայլուկի (պատճառով) ստալինյան ռեպրեսիաների ենթարկվե՞լ է: Արդարացվե՞լ է: Ինչի համար էին — մահով արդարացնում — գնդակահարելու անարդարությունը —

Հիմա էլ,

գրեթե մի դար հետո՝ 2023-ին, կեսաշխարհը հրդեհի մեջ է, իսկ Զարուհին գրադարանում արձանացած վայրի գայլուկի մշակման փորձն է հետազոտում Սովետից ժառանգված մի գրքով, որը, կարծում է, մինչ օրս եղածների մեջ լավագույնն է, չգերազանցվածը՝ «…Մի օր պատերազմները կավարտվեն — չեն լինի Պուծինը, Էրդողանը, Ալիևը — բոլորը — կփոշիանան — սրանց մահվան վրա իշխանություն կառուցողներն ու սրանց կենդանի մահով իշխանություն պահողները նույնպես կփոշիանան — ու կգա (եղած ու ավելի շատ չեղած Սովետից) ազատագրումը, ու էդ ժամանակ գայլուկի տնկարան կունենամ, մարդիկ կաշխատեն, մարդիկ կապրեն: Բացի դրանից, վերջը, ավարտին կհասցնեմ մորս պապի՝ պրոֆեսոր Անտոնյանի կյանքի վավերական, ավելի շուտ՝ երևակայական կյանքի պատմությունը: Մարդը հասցրեց մենակ գայլուկի կուլտուրայի մասին աշխատությունը խմբագրել: Սպանվեց աքսորում: Մահով արդարացվեց: Զգացել ես, չէ՞, բանալ բան՝ 1937-ից հետո բոլորը բոլորին կասկածում են, իրար մեջ մատնիչներ ու դավաճաններ են ման գալիս — մեկ-մեկ գտնում են — բայց չգիտեն՝ հետներն ինչ անեն — ստալինիզմը գիտեր — Ամեն անգամ, երբ գրադարանում եմ ու պատվիրում եմ գայլուկի գիրքը — ոնց որ պրոֆեսոր Անտոնյանի հիշատակը պատվիրեմ — կենոտաֆը — բացակա մարմնի բացակա տեղը —

Պատերազմի լուրը կարդացի ձեռի հետ, գդալով բանկայի միջից մուրաբայի հատիկներ էի հանում: Էս լավ փոխաբերություն կլիներ կամ չգիտես ինչ զիբիլ: Լուրը բան չասեց, անկեղծ, բան չհասկացա: Անջատված շարունակեցի մուրաբա հանել: Ես բանկայից մուրաբայի հատիկներ եմ հանում, սահմանին՝ զինվորը զինվորի փորոտիքը: էն էլ ոչ թե գդալով կամ պատառաքաղով, այլ ձեռով: Տելեգրամում դրել էին, տեսա: Ինչի՛ տեսա: Մի տարի առաջ տելեգրամս ջնջել եմ: Իրոք, մուրաբան ու փորոտիքը՝ պատահաբար կապվեցին իրար: Անցան նույն — լրիվ նույն մաղով: Երկուսն էլ պատահար են: Երկուսն էլ վերաբերմունք: Նույն պահին զուգահեռվող Կասկադի կաֆեի մառոժնին — մուրաբայի հատիկները — զինվորը զինվորի փորոտիքը քչփորելը — ինչ եմ ասում» —

Չինական էժանագին սոսինձը կփրկի — կուզեիր ասել՝ աշխարհը, բայց հիմարորեն լուրջ մի բան ասած կլինես — ավելի լավ է ասես՝ չինական սոսինձը կփրկի երևանյան գրադարաններում հոգեվարքող գրքերը: Կարծես միայն Մատենադարանն է, որ գրքերի ռեստավրատոր ունի: Գրադարանները չունեն — թվում է՝ կազմարարներ կան: Այնպես են վերակազմում գիրքը, որ հնարավոր չլինի կարդալ: Իսկ գրքերի հին շապիկները ժամանակ առ ժամանակ հրաշալի բաներով են փոխարինվում՝ Դանթեի շապիկին փոխարինել է Լեդի Գագայի ճիչը — մկրատված-բերված ինչ-որ ամսագրից՝ սոթլիկ, սնդուս մաշկով: Գրադարանների կազմարարները նոր ժամանակների մարդիկ են — ոնց ասում են — նորովի են մտածում — Չես հեգնում: «Նոր կյանքի» նորացված շապիկը շատ լավն էր՝ ոչ թե Գագայի ճիչը Դանթեի աշխարհից, այլ Գագայի ճիչը Դանթեի աշխարհին —

Անյայի հետ սոսնձում եք գրքերի կազմերը, պոկոտած էջերը, սոսնձում ֆորզացները, որոնք մեկ-մեկ արվեստի գլուխգործոցներ են թվում: Դրանք ոչ մեկի պետք չեն — ձեզ էլ պետք չեն — ուղղակի սոսնձում եք — անջատված սոսնձում — փրկում է սոսնձելը — ինչ-որ բան անցնում է — եթե անցնում է՝ ապրում է — չի փրկում —

Երբ դարակաշարերի մոտ ծանոթացաք, Անյան զրույցի ընթացքում ասեց՝ Ես ոչ ռելոկանտ եմ, ոչ միգրանտ — Անյան ասեց ՝ Գիտե՞ս Երևան տեղափոխված ռելոկանտը ինչո՛վ է տարբերվում միգրանտից — ռելոկանտը նա է, ով Երևանում զբոսնելով մի օր գլխի է ընկնում՝ ինքը երեխա ժամանակ մաննի կաշայից հաստատ չի զզվել — Անյան ավելացրեց՝ Խորը բան եմ ասում, մի խնդա — հետո դրան էլ ավելացրեց՝ Ամենախնդալուն էդ խորը բանն էր — բայց էլի մի խնդա — լավ, ես հո քո հրամանատարը չեմ՝ խնդա — էլի հրամայում եմ —

Երբ ձեր խնդիկ-մնդիկն էր — երևի նույն պահին Բուչայում ռուս զինվորականներն ուկրաինացի խաղաղ բնակիչների էին ցեղասպանում — նույն պահին ադրբեջանական բանակի զինվորները Իշխանասարում՝ «Հովազ 1» բարձունքում, հայ ռազմագերիների էին գնդակահարում — Անյան ընդհատեց — նամակով էր ընդհատել — գրել էր՝ Լսի, խնդրում եմ՝ վե՛րջ տուր պատերազմը դրամատիզացնելուն, ծանակելուն, պատերազմի անիմաստությունը անիմաստ դարձնելուն, պատերազմը ամեն գնով գեղարվեստելուն: Խեղումից վերախեղում մի քամի — անպատասխանատվությունդ պատասխանատվության ինքնականչով չես զեղչի — կներես — ու մի՛ ների —

Պատերազմում զոհվածների հանդեպ մեղավորության զգացումդ անբարոյացնելու՝ բարոյացման հրեշավոր ջանքդ քո՛, մենակ քո՛ մասին է —

Հերի՛ք իրոք:

Վաղը ժամը 11:00-ին կհանդիպենք գրադարանում:

Զարուհին գայլուկ պիտի բերի:

Պատկերացնո՞ւմ ես՝ իր ձեռքով աճեցրած —

արամ