Jesteśmy беларусамі з України

 1.

24 лютага 2022 года мы прачнуліся ад выбухаў. Так магла б пачаць сваю гісторыю пра вайну любая сям'я з Харкава, Кіева, Дняпра… Мы — з Кіева, але яшчэ да выбуху ў аэрапорце, што за тры кіламетры ад нашага дома, нас пазбудзіў званком кум-журналіст: амаль левітанаўскім голасам ён сцісла пераказаў прамову Пуціна. І толькі потым задрыжалі шыбы.

Раніцай жонка паспела з'ездзіць на запраўку і запоўніць бак. Затым разам з цешчай заклеілі вокны скотчам. І мелі на кухні сямейную нараду. З'яжджаць? Куды? Калі? На машыне ці цягніком? Парады з тэлеграм-каналаў паступалі супярэчлівыя. Думкі і пачуцці блыталіся.

Не памятаю ўжо навошта, я адышоў на хвіліну ў кабінет.

«Ще не вмерла України ні слава, ні во-о-оля», — данесліся з гасцёўні па-дзіцячы фальшывыя, пацешна ўрачыстыя спевы.

Наша васьмігадовая Эва, стоячы пасярод пакоя і трымаючы перад вачыма буквар, разгорнуты на форзацы, выконвала гімн невядома для каго — проста да акна. Карціну дапаўняў аляпаваты штучны вяночак, падораны яшчэ восенню кімсьці з кавалераў-аднакласнікаў.

Я паклікаў астатніх. Мы выслухалі гімн да канца, нават не спрабуючы падпець, бо патрапіць у мелодыю, надзвычай вольна трактаваную Эвай, было безнадзейнай справай. І вярнуліся да абмеркавання шляхоў адступлення з Кіева.

Ніхто з нас не збіраўся паміраць дарэмна. Ні ў кога не было ваеннай спецыяльнасці, ніхто, здавалася, не быў асабліва патрэбны ні на фронце, ні ў тыле. Мы спрабавалі разважаць рацыянальна. Нам падавалася, што мы разважаем рацыянальна. Але надвячоркам ехаць было ўжо запозна, бо аўтамабілі рушыўшых у эвакуацыю кіяўлян заткнулі коркамі ўсе выезды. Наступныя дні прынеслі весткі пра новыя цяжкасці на дарогах. А неўзабаве баі пачаліся ў прадмесцях, і з'язджаць стала больш небяспечна, чым заставацца. Песня тут ні пры чым. Напэўна.

«Досыць уцёкаў — наўцякаліся», — прыкладна такая фонавая думка вызначыла нашыя дзеянні. Мы ўцяклі з Беларусі восенню 2020-га, неўзабаве пасля арыштаў (на шчасце, яны не скончыліся для нас з жонкай вязніцай), калі ў паветры ўзнік першы скрыгат жалезнай заслоны. А да таго ўцякалі разам з тысячамі іншых ад чорных людзей.

У Кіеў мы прыхалі ў перадкалядны час. І ён доўга здаваўся суцэльным святам. Адным з першых жа дзён мы адвезлі дачку на коўзанку, дзе гучная музыка і відовішча вясёлых і бесклапотных людзей выклікалі ў нас спачатку здранцвенне. Не таму, што зусім побач, на поўнач ад мяжы адбывалася вакханалія беззаконня, а тут… цешацца. Было пачуццё ўласнай віны, паразы. «Вясёлыя… вольныя. Маюць права — дабіліся. А мы? Якое права весяліцца — у нас?» І радасць не ўбіралася ў нас, не адчувалася — як пахі пасля ковіда.

Але дзеці любяць святы. Няма чаго дзівіцца, што Эва з першага позірка на начны Днепр закахалася ў Горад.

Да пераезду яе ўяўленні пра краіны, межы, народы былі даволі туманнымі. Яе не цікавіў глобус. Казкам яна аддавала перавагу перад гісторыяй. Нават беларуская гімназія, куды Эва пайшла ў 1-ы клас, не змяніла ў яе светаадчуванні нічога. Яна марыла пра радзіму, але для яе то была Нарнія. Да лета 20 года ні ў адной з шаф, ні па-за адной з карцін ёй не ўдавалася знайсці ўваходу туды.

Напачатку жніўня 2020-га з'яўляліся дзіўныя вясёлкі. Адна нават зачапіла краем падворак нашага лецішча, засланіўшы сваімі густымі каляровымі палосамі крону старой алычы. Усё ў прыродзе нібыта абяцала цуд. І нельга сказаць, што абяцанне гэта сталася цалкам фальшывым.

Мы, вядома, не бралі дачку на шматтысячныя мірныя маршы. Але яна танчыла ля прахадной завода, дзе збіраліся людзі, каб падбадзёрыць рабочых, якія няўпэўнена выходзілі са змены (баставаць ці не?). Яна з трывожным захапленнем слухала імправізаваны канцэрт на прыступках Чырвонага касцёла — у гонар («сапраўднага», — падкрэсліў адзін з выступоўцаў) Дня незалежнасці Беларусі — 25 жніўня. Упершыню яна бачыла такое мноства людзей, хаця сапраўдны чалавечы акіян ёй убачыць не давялося. З «канцэрта» мы сышлі, кіраваныя нейкім адчуваннем, за некалькі хвілін да разгону і арыштаў. Мы ішлі вечаровым горадам ўтрох у цёплай імжы, павячэралі ў кавярні, і Эва, салодка ўздыхнуўшы, выказала надзею, што мы і надалей будзем вечарамі шпацыраваць па горадзе, і паскардзілася, што такога звычаю не мелі раней. Мы дайшлі амаль да моста праз Свіслач, калі па пуставатым праспекце ўздоўж нас панесліся аўтазакі з чырвона-зялёнымі палотнамі на кабінах. Адзін, другі, ... пяты ... Напоўненыя людзьмі. Бітымі і сціснутымі. Мы ўжо ведалі, што робяць з захопленымі людзьмі ў пастарунках і ізалятарах. Эва прыціхла і пільна ўглядалася ў праязджаючыя механізмы. Так, вядома, у гэтыя дні і вечары яна ўпрыгожвала кватэру бачаным і чутым: усё бел-чырвона-бялела. Усюды «Жыве Беларусь».

Тады ў Мінску пачаліся «двары». Адзін за адным. Выходзіць на мітынг нельга, але ў сваім двары, суседзям — можна! Сталы, ліхтарыкі, кожны нясе пачастунак. Дзеці ўплятаюць пасцілу, за якую ўжо можна трапіць пад арышт: бела-малінава-белую. Запрошаныя музыкі, лектары, а аднойчы з'явіўся нават фокуснік — з непарушным, як у Бастера Кітона, абліччам.

Памятаю, як ціхамірна (але малодшая сярод усіх — то подскакам наперад, то павіснуўшы на нас) ішлі тады дадому. Пахне лісцем. Гэта пах цішыні. Не перамогі, не паразы — міру.

— Маматата! А калі пераможам.., — яна, адцягнуўшы бацькоўскія рукі, нібы лунае над асфальтам, — я буду выступаць тут?

— Выступіш. Калі толькі… ух, яка-ая..! не раз'ясіся на пасцілках... А што ты будзеш танчыць? Ластаўку з «Дзюймовачкі»? Ты марыла.

— Не-э! — штуршок, — Я хачу-у-у, — палёт, — фокусніцай!

Да самага лістапада восень захоўвала гэтае ціхае цяпло і востры пах. Прыкладна да сярэдзіны. Увечары 12 лістапада ў адным з мінскіх двароў забілі хлопца — Рамана Бандарэнку. Ён убачыў, як людзі ў чорным зрываюць у двары бел-чырвона-белыя стужачкі і выйшаў сказаць, каб яны гэтага не рабілі.

Гэта было не першае і не апошняе беспакаранае забойства. Але чамусьці менавіта смерць Ромы ўзрушыла ўсіх. Мы зноў не сталі рызыкаваць і не ўзялі Эву з сабой на «Плошчу Перамен», дзе адбылося злачынства і дзе да позняга вечара кіпеў стыхійны жалобны мітынг. Але фатаграфіі адтуль я дачцы паказаў.

— Гэта рай, — з палахлівым захапленнем прашаптала дзяўчынка. І таропка ўдакладніла, нібы чагосьці саромеючыся:

— Рай лампадак.

Адхіліўшы маю руку, яна сама стала гартаць фатаграфіі на смартфоне. Марудна. Наперад, назад.

Так. Лампадак сотні. Цемра ўся квітнее імі.

Слізгануў апошні здымак, і пад Эвінымі пальцамі заварушылася пярэстае відэа: малыя корпаюцца ў пясочніцы, паскрыпваюць арэлямі — на тле натоўпу вакол вентылятарнай будкі, акальцаванай і падсветленай раем лампадак. Дзеці гайдаюцца, капаюцца і паўтараюць за дарослымі, якія нягучна заклінаюць Беларусь — жыць, а сябе саміх — не забываць... І толькі на некалькі секунд у кадр трапляе доўгая сеткаватая агароджа, уся пераплеценая стужачкамі, якія зябка дрыжаць на напорыстым ветры.

— Яго за іх забілі? — здагадваецца Эва.

Так. Хаця... Не проста за іх, вядома. А… як выказаць усё гэта сцісла?..

— Ён выйшаў…

На наступны дзень выйшлі і мы. Як аказалася, у апошні раз. Гэта мусіў быць марш памяці забітага Рамана Бандарэнкі. Але атрымалася хутчэй расправа над памяццю.

Быў арышт, былі 17 гадзін у перапоўненым калідоры пастарунка, па якім цягнулі збітых, знявечаных мужчын, хлопцаў з літарамі «БЕ», напісанымі на лбе зялёнкай (беларускамоўны!). Потым, натуральна, ковід. І суд, які скончыўся для нас, на шчасце, штрафам. І ўцёкі.

Самае страшнае, што памятае са свайго жыцця Эва — тая ноч, наступная пасля «раю лампадак» і шэрага дня, калі бацькі ўпершыню не прыйшлі, не паклалі яе спаць… І цяпер мы не маглі дапусціць, каб яна засталася адна, калі нас «зачыняць» надоўга, а яе забяруць у дзіцячы дом.

І былі ўцёкі, і быў Кіеў. Каляды і Новы год. Эва радавалася ўсяму. Нашай кватэры ў доме пачатку XX стагоддзя, парку Шаўчэнкі побач (зараз на той дзіцячай пляцоўцы, дзе яна першыя часы любіла гуляць, — варонка ад выбуху ракеты), марозіву і музыкам. І бел-чырвона-белым сцягам, калі мы зрэдку сустракалі іх у горадзе. І што нам цяпер можна без страху праходзіць каля паліцыянтаў, а людзям з плакатамі — збірацца і шумець на плошчы.

Неўзабаве, аднак, трагічная гама «сцяга» саступіла ў дзіцячай душы жыццярадасным, летнім колерам «прапору», а праз год вучобы ва ўкраінскай школе дзяўчынка ўжо не заўважала, на якой мове гаворыць: звярталіся да яе на рускай — адказвала па-руску, загаворвалі на украінскай — пераходзіла на яе. Магчыма, у гэтым дапамагла павярхоўна і неўсвядомлена засвоеная беларуская, у прыватнасці, знакамітае наша мяккае «ць», якое палягчае любому беларусу справу вымавіць пароль «паляниця».

Як ні дзіўна, тое першае (і апошняе мірнае) наша кіеўскае лета — з купаннем у Дняпры, шматгадзіннымі блуканнямі па Труханавым востраве, кветкамі, пахамі, марозівам, гульнямі ў Марыінскім парку — не пакінула ў Эве моцных успамінаў… Не падобна, што яе глыбока уразіў нават «День Незалежності» з маладымі ветэранамі ў інвалідных вазках на Хрышчаціку, з натоўпамі на вуліцы, што так нагадвалі нашыя шэсці ў 20-м, толькі без страху.

Мы ўкараняліся. Прадаўшы кватэру ў Менску, купілі на Саломенцы. Пошукі ўзялі немала сіл, таму што дачка ўмольвала: «Толькі не ў іншую школу. Я не вытрымаю!». Мы верылі ці пераконвалі сябе, што верым: мы тут прыкладна назаўжды. І наша дачка цяпер украінка.

У час вайны яе не палохалі гукі выбухаў. Толькі аднойчы, калі ракета трапіла ў тэлевежу (пазней даведаліся, што згарэла сямейная пара з дзіцем, якая апынулася побач), прыбегла на кухню: «Ой, а што гэта падлога дрыжыць?!». Хутчэй са здзіўленнем, чым з жахам. Дыстанцыйныя заняткі ў школе ёй былі вельмі даспадобы, бо яна магла адначасова нешта маляваць, выцінаць і клеіць цішком. Калі ж пачалося лета, Эва стала з раніцы да вечара знікаць у двары. Пад амаль не заціхаўшыя гукі сірэны дзеці лазілі па дрэвах, караскаліся па дахах гаражоў і літаральна валяліся ў брудзе, які лічылі ўласнаруч выкапаным «басейнам».

«Самае шчаслівае маё лета. Бо наш двор… ён такі… поўны анамалій! Там столькі ўсякіх месцаў!» — узгадвае Эва.

Так, той двор на Саломенцы быў густа запоўнены жыццём. Кожны вечар — у цёплых прыцемках і святломаскіравальнай цемры, да самай каменданцкай гадзіны — на лавачках выпівалі і гаманілі жыхары двух злучаных вугольнікам цагляных дамоў. Нібы доўжыўся і доўжыўся чыйсьці дзень народзінаў. Не, нічога не нагадвала восеньскія дваровыя сустрэчы 20 году ў Менску. Наша кіеўскае лета 22-га было па-паўднёваму бесклапотным і шумным. І дзеці побач — рыпелі ў цемры арэлямі. У бамбасховішчы нават самыя асцярожныя перасталі хадзіць яшчэ ранняй вясной.

У Польшчу мы сталі збірацца амаль нечакана для саміх сябе — як шматлікія беларусы, з-за праблемаў з дакументамі. Вестку пра ад'езд Эва ўспрыняла без смутку і без захаплення, на здзіўленне спакойна. Падобна, яна прызвычайвалася да страт: хоць і не родных людзей, але месцаў і таго, што напаўняе жыццё.

«Ты адкуль?» — пытаецца яна на дзіцячай пляцоўцы амаль у цэнтры горада. «З Херсона. З Мікалаева. З Лісічанску, — адказваюць маленькія познаньцы, — а ты?» — «Я… з Кіева».

Калі 1 жніўня (Дзень памяці Варшаўскага паўстання, пра што мы тады яшчэ не ведалі) з вуліцы данеслася выццё сірэн, яна не тое што не перапалохалася, але нават не звярнула ўвагі. Як дома. Галоўнае застаецца нязменным.

Праз месяц заняткаў у познаньскай школе яна ўжо ведае пра Раздзел Рэчы Паспалітай. Радзіма — гэта амаль заўсёды тое, што адбіраюць; гэта страта, за якой пачынаюцца ўцёкі. І прычына гэтай страты не безназоўная: у падручніку ангельскай, па якім я вучу яе дома, Эва з агідай замалёўвае алоўкам расійскі трыкалор, які ілюструе ўрок пра дзяцей з розных краін.

«Я нават не ведаю, хто я, — разважае Эва па дарозе ў бібліятэку. — Продкі — украінцы, расейцы, габрэі, імя — польскае, нарадзілася ў Беларусі».

— Не трэба пускаць карані, — раптам робіць яна выснову, ідучы ў касцёл, калі мы асабліва лёгка саслізгваем на маштабныя тэмы. — Пажывем годзікі два, а там паглядзім. Раптам зноў давядзецца з'яжджаць. Хаця мне гэта нават падабаецца.

— Пераязджаць?

— Так.

— А куды далей хочаш?

— Ну, да адзінаццаці гадоў можна тут.

— А потым у Амерыку?

— Не! Туды не даляціць сава з запрашэннем з Хогвартса!

Зрэшты, калі спытаць, кім яна сябе адчувае, хутчэй за ўсё, ў адказ пачуецца: «Polką». Ёй спадабалася польская мова (мабыць, не ў апошнюю чаргу, за некалькі манерныя для ўсходнеславянскага вуха інтанацыі, якія яна яшчэ і утрыруе); яна любіць сваю школу і наемны дом з садочкам.

Прытым зусім нядаўна, ледзь Эва пачынала бегла гаварыць па-польску, у яе гаворцы выскоквала «якщо» замест «jeśli», а, распавядаючы пра новага школьнага знаёмца, яна хвалілася: «З украінцаў мы з ім самыя спакойныя». Кожны раз, заўважаючы на вуліцы вывешанае з акна жоўта-блакітнае палотнішча (частая з'ява ў Познані), дачка паказвае пальцам: «Украінскі…». І нічога не кажа больш. І я не пытаюся.

Днямі, па дарозе з касцёла дадому яна знянацку сказала:

— Я і ў снах чамусьці не магу атрымаць тое, чаго жадаю. Вось сніўся Кіеў: усе на роварах — і мама, і Насця, а я — не.

— Чакай, табе дагэтуль сніцца Кіеў?

— Так.

— А па чым ты сумуеш?

— Па Зюсе, па Пушу (котка, а потым трусік, якія жылі ў нас у Мінску — іх прыйшлося аддаць з-за маёй алергіі).

— Добра. Гэта Беларусь. І ўсё?

— А ва Ўкраіне — па сябрах, па двары нашым анамальным…

Я быў змірыўся з думкай, што яскравая Украіна і вытанчаная Польшча выціснулі з яе ўспамінаў усё беларускае, усё трагічнае...

Прыкладна за тыдзень да вызвалення Херсона Эва ў мастакоўскім парыве размалявала аркуш паперы «стыкерамі» у выглядзе ўкраінскіх сімвалаў і лозунгаў, але адзін са значкоў уяўляў сабой скрыжаванне сцяга ўкраінскага з… бел-чырвона-белым. А напярэдадні свята 11 лістапада (і напярэдадні згаданага вызвалення), калі мы пасля школьнага канцэрта вярталіся па цёмнай Познані дадому, яна апусціла шкло аўтамабіля і ўсклікнула: «Чаму мы больш не шпацыруем па начным горадзе?! Так прыгожа! Так смачна пахне! Лісцем!».

Так, той восенню да сярэдзіны лістапада чароўна пахла апалай лістотай. Шаснаццатага пайшоў снег.

2.

У гэтым нарысе я першапачаткова не планаваў абмежавацца назіраннямі за сваёй дачкой і апытаў некалькіх вядомых мне ўцекачоў з дзецьмі. Найбольш поўнае «інтэрв'ю» з дзіцёнкам атрымалася ў Іны (тут і ніжэй імёны пераважна змененыя), перакладчыцы, горача закаханай у свой горад мінчанкі, чыя сям'я, у ліку мноства іншых беларусаў, якім пагражаў пераслед, эмігравала. Яе дачка Саша не знаёмая з Эвай; некаторы час мы жылі ў Кіеве недалёка адны ад адных і хацелі пазнаёміць дзяўчынак, але не паспелі. Варта адзначыць, што некаторыя прызнанні Сашы аказаліся для яе маці нечаканымі.

Далей прыводзяцца кароткія звесткі аб гэтай сям'і, прадстаўленыя Інай, і транскрыпт яе гутаркі з дачкой.

Сашы 7 год. У лістападзе 2020 года (ёй было 5 гадоў) мой муж, яе бацька, быў затрыманы і пасля вымушаны хутка з'ехаць з Мінска ў Кіеў. Вярнуцца ў Беларусь ён ужо не мог. Мы перыядычна прыязджалі да яго ў Кіеў на месяц-два цягам года, потым вярталіся ў Мінск — у мяне пажылыя бацькі, мама вельмі хворая, ім патрэбная была дапамога. Збіраліся жыць ва Ўкраіне, падалі дакументы на ПМЖ (на падставе сваяцтва). Саша мусіла восенню 2022 года ісці ў школу. Зімой 2022 года з-за дакументаў былі вымушаныя выехаць з Украіны на некаторы час. Павінны былі вярнуцца канчаткова, ужо ўсёй сям'ёй, у сакавіку 2022 года. 24 лютага пачалася вайна. Ва Ўкраіну так і не вярнуліся. Увесну 2022 года эмігравалі ў ЗША.

Размова з дачкой была запісаная 10 лістапада 2022 года.

— Саша, вось зараз, у гэты момант твайго жыцця, кім ты сябе лічыш па нацыянальнасці?

— Амерыканкай.

— А ты даўно так думаеш? Колькі ты так думаеш?

— Я думаю… Ну, цяжка сказаць. Мусіць, да гэтага лета я яшчэ так не думала. Пасля гэтага лета, карацей. Таму што я ўжо больш ведала ангельскай, і ўжо больш слоў ведала, і пайшла ў другі клас тут у школу, і таму я ўжо адчувала сябе як амерыканка.

— А ты памятаеш тое, што было ў Беларусі ў 2020 годзе? Ты была яшчэ маленькая, вядома. Але ты памятаеш нашыя пратэсты? Ты можаш расказаць?

— Я памятаю, што людзі выходзілі там, са сцягамі. І хадзілі на пратэсты. Гэта пачалося ўлетку. Яшчэ я памятаю, што на пратэстах былі амапаўцы. Я памятаю, што я заставалася з Оляй, з Ленай, з бабуляй часам.

— А ты памятаеш, як ты баялася, калі мы хадзілі міма міліцыянтаў ці амапаўцаў? Як ты баялася нават заходзіць у наш двор? (Наш двор знаходзіцца ў цэнтры горада, падчас падзей жніўня 2020 года там вельмі часта стаяла ачапленне або проста ля арак дзяжурылі міліцыянеры. — І.)

— Так, я памятаю.

— А ты памятаеш, чаму ты баялася?

— Можа, таму, што ў іх былі такія вялікія сабакі і палкі, ну, дубінкі.

— Ты баялася, што яны нешта зробяць нам кепскае?

— Так.

— Ну, а людзей нейкіх ты памятаеш? Ты памятаеш, за каго мы галасавалі?

— Мы галасавалі за Бабарыку, праўда, Бабарыку арыштавалі… а потым ужо за Ціханоўскую, якая па выпадковасці туды патрапіла, таму што яна хацела знайсці і выратаваць свайго мужа.

— Таму што яе муж быў у турме таксама, як і Бабарыка?

— Так. Дык вось, яна выступала і ўсё такое. Мы нават да яе прыходзілі з шарыкамі на вельмі вялікі мітынг… Яшчэ я памятаю, як тату арыштавалі. Тата выйшаў у нядзелю, і мы яго чакалі дома. Я малявала, гуляла. Потым ужо было позна. Тата не прыходзіў, ну і тады мы захваляваліся і паехалі шукаць, у якой паліцыі тата. У адной паліцыі, я памятаю, выйшаў амапавец са стрэльбай і сказаў: «усё гэта наша!».

— А раскажы, ці памятаеш ты той час, калі мы першы раз прыехалі ва Ўкраіну да таты. Што ты памятаеш пра Украіну, твае першыя ўражанні?

— Памятаю, што ў Кіеве былі надпісы на сценах, больш брудна, чым у Мінску, але было таксама шмат дрэў, яшчэ прыгожыя вуліцы і дамы. І яшчэ памятаю, як я стаяла насупраць маленькага сквера каля нашага дома, зусім маленькага, і там была адна такая статуя адной дзяўчыны, якую забілі фашысты (сквер Зоі Касмадзям'янскай на скрыжаванні вуліц Ганчара і Багдана Хмяльніцкага. — І.), ну тыя фашысты, якія яшчэ былі ў Нямеччыне.

— Табе добра было ў Кіеве? Табе падабалася?

— Вельмі. У мяне там была мая сяброўка Варуся. І мы звычайна ўвечары хадзілі ў суседні сквер, дзе быў фантан, і там я сустракалася з Варусяй (Чкалаўскі сквер. — І.) Я вельмі любіла гэта. І яшчэ я памятаю заапарк. Там стаяў вялікі жыраф каля ўвахода. Яшчэ мне падабаўся Андрэеўскі спуск і Андрэеўская гара таксама. Там на Пейзажнай алеі быў такі тэлескоп адзін, ой, гэта значыць, не тэлескоп, а пражэктар. І тамака я любіла яшчэ ўсякія фігуркі. І там пляцоўка была.

— А ты хацела б жыць ва Ўкраіне?

— Ну, я крыху хвалявалася, што там школа была на ўкраінскай. А па іншых усіх… — я хацела б жыць, і я пайшла б ва ўкраінскую школу з задавальненнем разам з Варусяй.

— А ўкраінская мова табе падабалася? Ты хацела яе вывучыць?

— Не, я не хацела спачатку вучыць, я не ведаю нават, чаму. Таму што яна вельмі падобная да беларускай. І гэта нагадвала мне, што здарылася ў нас дома, што здарылася ў Беларусі, і мне не хацелася гэта прыгадваць. Але калі б я пайшла ў школу, то я б вучыла, канешне. (Наогул яна практычна не вучыла ні беларускую, ні ўкраінскую. У нас рускамоўная сям'я, з ўсімі бабулямі і дзядулямі. У садку толькі трошкі было беларускай. Але беларуская яе цікавіла, асабліва падчас падзей 2020 года. — І.)

— Скажы, а ці ты памятаеш той дзень, калі пачалася вайна? Як ты гэта зразумела? Што ты думала?

— Я не вельмі памятаю. Але я памятаю, што я прачнулася, і ты проста плачаш. І потым я пачула, што ты плачаш і з кімсьці размаўляеш. Напэўна, ты з татам размаўляла. (24 лютага мы з Сашай былі ў Мінску, а мой муж з'ехаў на той момант з Кіева з-за дакументаў, як я згадвала, ён быў не з намі, у Беларусь ён вярнуцца не мог, мы размаўлялі па вайберы. — І.)

— А што ты зараз пра вайну думаеш?

— Калі сапраўды, у апошні час я пра гэта не думаю.

— А тады, у лютым, калі нам трэба было з'яжджаць, што ты думала?

— Я спадзявалася, што яе не будзе, што яна скончыцца. Потым я перажывала за Варусю і за Ірушу. (Варуся — яе сяброўка, дзяўчынка з Кіева. Іруша — мая блізкая сяброўка, з якой мы ўвесь час бачыліся, калі былі ў Кіеве. Яна жыве ў Ірпені, і была там у першыя тыдні вайны, без святла, без сувязі і да т.п. — І.)

— А як ты паставілася да нашага такога хуткага ад'езду з Мінска, што ты адчувала? (Мы сабраліся і з'ехалі ў Вільню да маёй сяброўкі літаральна за 2 дні. — І.)

— Я адчувала толькі смутак.

— Ты не хацела з'язджаць?

— Не, я не хацела з'язджаць. Ну, то бок, я хацела з'яжджаць, таму што ў Беларусі фашызм, але я не хацела пакідаць сваю кватэру, усе цацкі, Таню і Пецю, і Аню з Колем (бабулі і дзядулі. — І.), і маіх сябровак, і Святлану Аляксандраўну (выхавацелька ў садку. — І.). Цяпер я ўжо прызвычаілася, мне падабаецца тут, хоць я і сумую. Калі б гэта была яшчэ рускамоўная краіна, было б цудоўна. Але, на жаль, ёсць толькі дзве краіны, якія гавораць на рускай, Беларусь і Расія, і яны фашысцкія, ну, зараз яны такія. І туды мы не можам вярнуцца, тата ўвогуле не можа. Жыць мы там не можам, прынамсі. (Сентэнцыі «фашызм», «фашысцкія» ў яе, вядома, з нашай гаворкі, мы мала лічыліся з яе прысутнасцю, асабліва ў першыя часы, усё адкрыта пры ёй абмяркоўвалі з усімі адпаведнымі характарыстыкамі. — І.)

— Калі мы ўжо загаварылі пра Беларусь і Расію, я б хацела цябе спытаць наконт твайго стаўлення да Лукашэнкі, да Пуціна. Ты ўвогуле ведаеш, хто гэта такія?

— Вядома, ведаю. Лукашэнка — гэта прэзідэнт Беларусі, які вельмі кепскі. Я не разумею, як ён мог сабе захаваць уладу так шмат такіх гадоў. І яму ўжо колькі... шэсцьдзясят з нечым... Ён кепскі, бо яго, відаць, выпадкова абралі, а потым аказалася, што ён кепскі.

— А ў чым гэта выяўляецца?

— Таму што ён пачаў забіраць людзей у вязніцу! Разбівалі тэлефоны, рабілі ператрусы, людзей хапалі, білі толькі таму, што яны выйшлі пагуляць або проста на мітынг.

— А што ты думаеш пра Пуціна?

— Пуцін — прэзідэнт Расіі. Ён таксама кепскі, па-першае, і ў яго таксама ёсць ахова, ёсць амапаўцы, але, аднак, ён не робіць такога фашызму, як у Беларусі. Ну, то бок ён таксама здзекуецца, але не ў сваёй краіне. То бок з некаторых ён таксама здзекуецца, але не так, як у Беларусі, не з усіх у Расіі, а вось у Беларусі здзекуецца амаль з усіх. Але ён пачаў вайну ва Ўкраіне, і там ён таксама з усіх здзекуецца.

— А што такое вайна, ты разумееш?

— Ну вайна, гэта калі на тваю краіну нападаюць, то бок, калі на любую краіну нападаюць і яе бамбяць, каб завалодаць ёю. Страляюць са стрэльбаў, нападаюць, забіваюць і захопліваюць чужую зямлю, а людзі хаваюцца недзе, у метро, або яшчэ недзе, і помнікі абкладаюць мяшкамі… Ну і яшчэ я забылася сказаць, што ў мяне ёсць для іх спецыяльныя назвы. Для Пуціна — «мумія нумар два», а для Лукашэнкі — «мумія», ну, «мумія нумар адзін». А ўсе фашысты і лукашысты — яны «зомбі». Бо яны слухаюцца іх, як вар'яты.

— А як яны становяцца зомбі?

— Яны слухаюць тэлевізар і ўсё глупства, якое па ім кажуць.

— А мы каго слухаем?

— Ну, мы, уласна, таксама можам гэта слухаць. Але разумны чалавек робіць так. Ён выходзіць, і там кажуць: «сталым людзям плацяць шмат грошай, у дзяржаве ўсё добра, людзі багацеюць». Ты выходзіш і глядзіш — людзі не багацеюць, іх толькі забіраюць у вязніцу і рабуюць, пенсіянерам старэнькім нічога не плацяць, і ўсё такое. Ты выходзіш на вуліцу — і гэта бачыш.

— І што разумны чалавек тады робіць?

— Ён выходзіць, бачыць гэта ўсё і думае: ну, у гэтых двух рэчах нас падманулі, значыць і ў іншым усіх нас могуць падмануць, і ён тады не верыць.

— Я зразумела. Ну давай тады ў канцы размовы пагаворым на іншую тэму крыху. Вось такое пытанне. Па чым ты сумуеш найбольш з таго, што засталося ў Менску?

— Больш за ўсё сумую па бабулям і дзядулям, па Ніку і Арсенію (яе стрыечная сястра і пляменнік. — І.), па Святлане Аляксандраўне, Ксюшы і Элечцы. Але, праўда, Элечка сама таксама з'ехала.

— А па месцах якіх сумуеш?

— Я сумую вельмі-вельмі па нашай кватэры, яшчэ па садку, па маім плаванні, па басейне, па пляцоўцы. Яшчэ я сумую па «Еўраопце», які быў каля садка, гэта была выдатная крама, там была мая любімая каўбаса, там можна было купіць жуйку або «Цік Так». Тут таксама, мусіць, можна купіць «Цік Так», але тут мы не купляем, а там куплялі. І яшчэ я сумую па зіме, што там былі снежныя зімы, у мяне там застаўся снежкалеп, а тут снегу не будзе, ты мне сказала.

— А табе падабаецца краіна, у якой мы зараз жывём?

— Вельмі падабаецца. Мне вельмі падабаецца, па-першае, мая школа. Па-другое, гэты горад поўнасцю зялёны. Ён адрозніваецца не культурай. Культура тут таксама, вядома ж, іншая, але тут няма такой забудовы, якая была ў Мінску, тут ёсць недзе маленькія дамы, чаго няма ў Мінску, як дачкі, а недзе вельмі вялікія, якіх у Мінску таксама няма. Мне гэта ўсё падабаецца. І людзі тут таксама вельмі добрыя. Паркі тут цудоўныя. І найбольш мне падабаецца мая школа.

— А ты можаш сказаць, як называецца краіна і горад, дзе мы зараз жывем?

— Краіна называецца Амерыка, горад Портленд, а раён — Джонс Лэндынг.

— Сашуля, а вось калі б ты зараз магла выбіраць, ад цябе б усё залежала, дзе нам жыць. І нам можна было б вярнуцца ў Беларусь, і можна было б паехаць ва Ўкраіну, там не было б вайны. І можна было застацца тут. Што б ты выбрала?

— Добрае пытанне... Напэўна, усё ж вярнулася б у Беларусь... У Мінск... Хаця не, я б, напэўна, лепш засталася тут, а на лета ездзіла ў Мінск.

— А як ты думаеш, чаму ты зрабіла такі выбар?

— З-за школы. А па-другое, тут мне вельмі падабаецца мой пакой, піяніна, мая лямпа, мой пакой наогул.

— А калі б мы маглі ўсе нашыя рэчы забраць?

— І школу?

— Не, школу, вядома, мы не змаглі б забраць.

— Не, я б усё ж засталася тут пакуль…